Alweer een tijd geleden schreef ik een artikel over narcisme. De gebeurtenissen rondom de bestorming van het Amerikaanse Capitool waren voor mij reden om daar deel II aan toe te voegen. Het zijn vooral de overeenkomsten en verschillen met het bedrijfsleven die mij in dit onderwerp interesseren.

Sommige narcisten worden verworpen, waar anderen zeer succesvol zijn. Donald Trump lijkt het schoolvoorbeeld te zijn van een succesvolle narcist. Hij wist immers op te klimmen tot een van de meest invloedrijke posities ter wereld. Pas nu de situatie uit de hand is gelopen, begint men zich af te vragen of er niet te lang is weggekeken van zijn gedrag en durft men eindelijk de mentale gezondheid van de president in twijfel te trekken.

Een narcist pakt het podium

Laten we voorop stellen dat elk mens in meer of mindere mate trekjes van narcisme vertoont. Daar is op zichzelf weinig mis mee. Maar wanneer een extreme mate van narcisme aanwezig is, spreken we van een psychologische stoornis. Narcisten zijn voortdurend bezig een grandioos beeld van zichzelf te creëren en slachtofferen iedereen die dat in twijfel trekt of daar afbreuk aan doet. Het podium dat ze kiezen wordt uitsluitend gebruikt voor eigen belangen, zelfs als ze – zoals in het geval van Trump – zich bezig zouden moeten houden met het dienen van het belang van anderen. En wat narcisme zo bijzonder maakt, is dat het misschien wel de enige psychische aandoening is die succes in plaats van falen in hand kan werken. Onder bepaalde omstandigheden….

Een van die omstandigheden is een hoge mate van tolerantie vanuit de omgeving. Een narcist pakt daar waar het kan het podium: ‘’kijk mij eens bijzonder en succesvol zijn”. Dit maakt de narcist voor de buitenwereld begerenswaardig. Succes boezemt ontzag in en we zijn genegen narcisten positieve eigenschappen toe te delen zoals daadkracht, onafhankelijkheid en het lef om impact te maken. De boodschap van de narcist is niet zo relevant (deze is vrijwel altijd gericht op het genereren van eigen belangen), maar de kracht waarmee de narcist zijn of haar geloof uitstraalt is vooral wat het voor anderen prijzenswaardig maakt. Daar komt bij dat de narcist zelf het narcisme niet zal erkennen als de stoornis die het eigenlijk is. Sterker nog; narcisten zijn doorgaans trots op hun narcisme. Zij bewonderen zichzelf erom (“kijk mij eens krachtig zijn”). De kans dat een narcist psychologische hulp zoekt, is dan ook vrij klein. Beide zijden merken de kwalijkheid van narcisme dus onvoldoende op. Tot het te laat is….

Waarom kijken we weg?

De wereld kijkt naar Amerika en vraagt zich af hoe het zover heeft kunnen komen. Maar eigenlijk is het punt waarop ze zijn uitgekomen niet meer dan een logisch verloop van het pad van de narcist (zie deel I van dit artikel). Niemand zou verbaasd mogen zijn over wat er gebeurd is in het Capitool. Het geloof van de narcist is zo sterk dat wanneer deze zegt dat er fraude is gepleegd in de verkiezingen, er fraude is gepleegd. Als de narcist denkt de beste leider te zijn, is het legitiem om deze positie te claimen, koste wat kost. Feiten doen er helemaal niet toe, aangezien de narcist slechts zichzelf hoeft te overtuigen om iets tot waarheid te maken. De hoop dat Trump tot inzicht zou komen of op een redelijke manier met de situatie om zou gaan, mogen we niet van hem verwachten. Resultaten uit het verleden geven in zijn geval wél garanties voor de toekomst. Daarbij heeft men vier jaar lang zijn gedrag vergoelijkt of ervan weggekeken en is indirect toestemming gegeven aan het gedrag. De vraag die ik het meest interessant vind, is waarom er wordt weggekeken. Fatsoen, eerbied, solidariteit en gezagsgetrouwheid waren overduidelijk jarenlang niet aanwezig. Waarom laten we dat toe?

Narcisme binnen organisaties

Narcisme gaat op veel meer plekken schuil dan alleen in Washington D.C. Het bevindt zich in vele organisaties over de hele wereld. Ook in Nederland. Het verschil is dat Washington veel aandacht krijgt van de internationale gemeenschap, daar waar het in organisaties niet eenzelfde erkenning krijgt. Het is een onderwerp waar ik mij al jaren zorgen over maak. Omdat ik zie wat het kapot maakt. Narcisten richten mensen en organisaties te gronde, in de eerste plaats omdat ze samenwerking ondermijnen.

Volgens professor Jennifer Charman* creëert een narcistisch leider een cultuur die mensen ertoe aanzet om minder ethisch te zijn en minder samen te werken dan ze anders zouden doen. Er ontstaat een beleid dat belangenconflicten stimuleert, ongelijke beloning in de hand werkt en hoe harder je schreeuwt hoe meer je gedaan krijgt. Normen die worden overtreden, worden vaak niet bestraft, waarmee er juist een omgekeerd beloningssysteem in werking wordt gesteld. Ik hoop dat de Republikeinse partij ziet dat het zich hier schuldig aan heeft gemaakt. Zoals je ook bij Trump hebt kunnen zien, heeft een narcistisch leider niet veel op met het beleid van de organisatie. Ze beïnvloeden het beleid met name door het te negeren, af te breken en de waan van de dag leidend te maken. Ingegeven door hun eigen wanen, laat dat duidelijk zijn.

Narcisme is vooral een probleem op het moment dat een organisatie financieel succesvol is. Succes maskeert en vergoelijkt, zoals we dat ook bij Trump hebben gezien. Tot op het allerlaatste moment waren er gerenommeerde politici die hun steun bleven uitspreken of zich verstopten onder hun bureaus. Hetzelfde zie je gebeuren in financieel succesvolle organisaties. Belangrijke personen rondom de narcist varen wel bij het handelen van de narcist. Aandeelhouders, RvB’s en RvC’s interesseren zich doorgaans niet voor de mentale staat van het bedrijf, zolang financiële prestaties maar geleverd worden. Die prestaties worden vaak zelfs toegeschreven aan de kracht van de narcist. Het is dan misschien een klootzak, maar hij/zij krijgt het wel voor elkaar! De mensen die zouden kunnen ingrijpen op het probleem, zullen dat juist niet doen omdat zij meeliften op het succes van de narcist of er simpelweg te ver vanaf staan.

Overigens is niet iedereen blind. Medewerkers hebben in het algemeen goed in de gaten wat er gebeurt. Zij ondervinden dagelijks hinder van het leiderschap in hun organisatie. De sfeer is slecht, er heerst psychologische onveiligheid en prestaties zijn onder de maat. Narcisten halen nu eenmaal niet het beste in anderen naar boven.

Leiderschap: doe het anders!

“Waar maak jij je druk om?”, zul je je misschien afvragen. Dat zal ik je uitleggen. Mijn missie is – het vermogen van organisaties om medewerkers te laten groeien- te vergroten. Ik stimuleer leiders om te kiezen voor nieuwe aanpakken, te experimenteren en ervan te leren. Het is belangrijk dat leiders eer krijgen voor successen die ze echt verdienen, in plaats van eer krijgen voor hun krachttaal en macht. Je kunt ook stoutmoedig zijn zonder overschatting, risico’s aangaan zonder onverantwoord te zijn en mensen aanmoedigen, in plaats van uitbuiten.

Ik wens dat leiders openstaan en leren van fouten, in plaats van anderen de schuld geven van mislukkingen.

Dat leiderschap gericht is op het stimuleren van zelfvertrouwen van mensen, niet op het onderuit halen ervan. Dat er een klimaat heerst waarin mensen aangemoedigd worden, ondersteuning krijgen en erkenning voor geleverde prestaties. Alle uitingsvormen van narcisme ondermijnen dat. Daarom zou ik elke leider – van laag tot hoog in de rangorde – willen uitnodigen het narcisme in hun organisatie onder de loep te nemen. De volgende vragen kunnen je daarbij helpen:

  • Waar wordt van weggekeken of goedgepraat?
  • Welke mensen – die dat niet verdienen – krijgen implicatie steun van de mainstream? Waarom is dat?
  • Hoe open en eerlijk durven mensen te zijn? Wat gebeurt er wanneer iemand opkomt voor waarden, eer en geweten?

Zet je ogen en oren open, ga het gesprek aan wees bereid kritisch te zijn op wat je ziet. Voorkom dat het Capitool van jouw organisatie wordt binnengedrongen!

*Bron: MT sprout – 8 januari 2021 door Donovan van Heuven